22 чэрвеня 1941 года фашысцкая Германія вераломна напала на Савецкі Саюз. Пачалася самая крывавая і жудасная ў гісторыі чалавецтва вайна. У яе полымі загінулі мільёны нашых суайчыннікаў, былі разбураны гарады і знішчаны вёскі.
82 гады мінулі з таго трагічнага дня. Але ён, як і ўсе падзеі Вялікай Айчыннай, ніколі не сатрэцца з памяці тых, хто перажыў жудасную навалу. А праўда пра ваеннае ліхалецце перадаецца з пакалення ў пакаленне. Вось і для Марыі Казловіч з вёскі Сяргеевічы Дунілавіцкага сельсавета 22 чэрвеня з’яўляецца самай сумнай датай, а 9 Мая — Дзень Перамогі — найбольшым святам.
Вось што ўспамінае жанчына (на пачатак вайны ёй было 9 гадоў, сям’я жыла ў вёсцы Навасёлкі Дунілавіцкага сельсавета):
— Кастрычніцкім днём 1943-га немцы пагналі ўсіх жыхароў Навасёлак у Канстанцінаў Двор, што непадалёк Глыбокага. Пратрымалі пад кулямётам двое сутак на выгане. Маладзейшых адабралі на адпраўку ў Германію. Астатніх накіравалі далей — у бок Беразвечча, не іначай як на расстрэл. Аднак па дарозе калону спынілі высокія нямецкія чыны і, відаць, змянілі загад — нас павярнулі назад. Але вяртацца ў сваю вёску не дазволілі: лічылі, што там мы зможам дапамагаць партызанам. Загадалі заставацца ў Квачах і Карабах. Мы і яшчэ дзве сям’і тры тыдні жылі ў аднаго гаспадара ў Квачах, працавалі ў яго. Потым асмеліліся падацца дадому. Вельмі рызыкавалі, бо дазволу ад немцаў на гэта не мелі.
Добра, што пры нас былі карова і конь, на кані і паехалі. Як на бяду, той неўзабаве захварэў на шаленства, і паліцай застрэліў яго. Пазней не расцялілася карова, і яе давялося зарэзаць. Але неяк выжывалі. Людзі тады былі спагадныя, дапамагалі адно аднаму чым маглі. Вось і нам суседская бабуля давала малака, а мой тата дапамагаў ёй з сенам. Ён быў інвалідам, без левай рукі, таму і заставаўся з намі.
Здаровых мужчын у вёсцы не было. Адны ваявалі на фронце ці ў партызанскім атрадзе, другіх акупанты вывезлі ў Германію. Былі і дэзерціры, а хтосьці падаўся ў прыслужнікі да акупантаў. Вось і з нашых Навасёлак адзін брат пайшоў у партызаны, а другі стаў паліцаем.
Людзі нагараваліся. Днём у вёсках гаспадарылі немцы, ноччу прыходзілі партызаны. Не раз даводзілася хавацца ў лесе. І тут аднойчы сутыкнуліся з немцамі. Адзін з іх быў паранены, другі — мёртвы. Немцы загадалі майму тату і дзядзьку выкапаць ля бярозак магілу, у якой і пахавалі забітага. Потым прымусілі мужчын везці параненага і іх рэчы ў Лучай. Па дарозе ўдалося ўцячы.
Адступаючы, акупанты нібы ашалелі: расстрэльвалі людзей, палілі хаты. Жах быў неймаверны. Калі савецкія войскі разам з партызанамі вызвалілі нашу зямлю ад фашысцкай нечысці, усе ўздыхнулі з палёгкай. Але… Было лета, паспелі паземкі. Я з сястрычкай пайшла ў ягады. Асабліва шмат іх было на схілах зарослага бліндажа часоў Першай сусветнай вайны. Сястрычцы ўсяго 3 гады, стамілася. Таму я набрала кубачак ягад, дала ёй і пасадзіла ў цянёк пад сасонку. Сама захапілася зборам ягад. І тут чую, што мая Янінка нешта ўсё гаворыць і гаворыць. Узнімаю галаву — і халадзею са страху: яна сядзіць на каленях у немца, кладзе яму ў рот паземкі, а той горка плача. Схапіла я сястрычку за руку, высыпала немцу ў шапку свае ягады — і бягом з лесу.
Або вось такі выпадак. Усёй сям’ёй жалі жыта на сваім полі непадалёк лесу. Бацькі пайшлі дадому раней — парадкаваць гаспадарку. Я засталася складваць бабкі. Нешта напяваючы (вельмі любіла спяваць), улягаю ў работу. І раптам ля мяне «вырастаюць» два немцы: пажылы і малады. Убачыла — і ад жаху ногі прыраслі да зямлі: яны ж зробяць са мной што заўгодна! Штосьці гавораць па-свойму, ды хіба я разумею? Паказалі жэстамі, што хочуць піць і есці. Аддала ўсё, што мне пакінулі бацькі: ваду, агуркі, акрайчык хлеба, кавалачак сыру. Удзячныя, яны дапамаглі мне знесці снапы да бабкі. На развітанне старэйшы пацалаваў мяне ў лоб. Усё роўна баялася: думала, што могуць застрэліць. Я ж ведала, якія зверствы чынілі акупанты, колькі бязвінных загубілі. Але і сярод нелюдзяў трапляліся людзі.
Марыя Віктараўна яшчэ шмат расказвала мне пра падзеі ваеннага часу, сведкай якіх была, гаравала па загінулых аднавяскоўцах. А напрыканцы размовы голас жанчыны прыкметна пацяплеў: успомніўся самы светлы дзень — 9 мая 1945-га. Як жа людзі радаваліся! Выходзілі на вуліцу, абдымаліся, цалаваліся, плакалі. Хто — ад шчасця, што дачакаліся Перамогі і выжылі, хто — з гора, што ніколі не ўбачаць сваіх родных, якія загінулі на палях бою, у фашысцкай няволі або ў родных мясцінах.
Фаіна Касаткіна
